اختلال بیش‌فعالی – نقص توجه (ADHD) یکی از اختلالات رشدی در افراد محسوب می‌شود. تمرکز ضعیف و رفتارهای بدون فکر و عجولانه از جمله علائم بیش‌فعالی کودکان می‌باشند. بیش‌فعالی در توانایی کودک جهت یادگیری و برقراری ارتباط با دیگران اختلال ایجاد کرده و می‌تواند بر عملکرد کودک در خانواده تأثیر منفی بگذارد.
بسیاری از افراد معمولاً تصور می‌کنند که کودکان دارای اختلال بیش‌فعالی، نافرمان و بدرفتار هستند؛ در حالی که بدرفتاری کودک لزوماً به معنای وجود اختلال بیش‌فعالی نمی‌باشد. کودکان بیش‌فعال به حمایت افراد خانواده، معلمین و جامعه نیاز دارند.
[sv slug=”alert”]برای دریافت مشاوره درباره بیش‌فعالی کودکان و یا برای رزرو نوبت در مطب دکتر نسرین السادات دوامی متخصص کودکان و نوزادان با شماره تلفن ۰۳۱۳۳۳۵۰۱۸۹ تماس حاصل فرمایید.[sv slug=”alert1″]
بیش‌فعالی کودکان چقدر شایع می‌باشد؟
از هر ۱۰۰ کودک، حداقل ۵ کودک به اختلال بیش‌فعالی – نقص توجه دچار می‌باشند. این اختلال در پسران بیشتر از دختران شایع می‌باشد. در برخی از مواقع دختران علائم بیشتری در ارتباط با بی‌توجهی از خود نشان داده و کمتر باعث ایجاد مزاحمت شده و در نتیجه احتمال تشخیص این اختلال کاهش پیدا کرده و یا تشخیص به تعویق می‌افتد.
به نظر می‌رسد که بیش‌فعالی کودکان نسبت به گذشته افزایش پیدا کرده است. علت این امر می‌تواند افزایش توانایی در تشخیص این اختلال باشد. برای سال‌ها پزشکان تشخیص داده‌اند که برخی از کودکان در تمرکز کردن با مشکل مواجه هستند و یا بیش از حد فعال هستند. در چند دهه اخیر، اصطلاح اختلال بیش‌فعالی – نقص توجه برای این کودکان به کار برده شده است.
این اختلال در کودکان و بزرگسالان ایجاد می‌شود و علائم آن معمولاً با افزایش سن بهبود پیدا می‌کنند. البته تعداد زیادی از کودکان بیش‌فعال در دوران بزرگسالی نیز علائم این اختلال را تجربه کرده و به کمک و حمایت مداوم نیاز دارند.
چه عواملی سبب بروز بیش‌فعالی کودکان می‌شوند؟
علت اصلی بروز بیش‌فعالی کودکان مشخص نمی‌باشد. بر طبق تحقیقات انجام شده، بیش‌فعالی کودکـان یک اخـتلال رشدی-عصبی و ارثی است. عوامل مؤثر در بروز بیش‌فعالی کودکان عبارتند از:
- نوروفیزیولوژی– شامل تفاوت‌ها در ساختار مغز، فعالیت الکتریکی و سوخت و ساز بدن می‌باشد.
- عوامل ژنتیکی– بر طبق برخی از تحقیقات، تغییرات ایجاد شده در ژن‌ها می‌تواند عامل بروز این اختلال باشد.
- داروهای مصرفی– مصرف نیکوتین یا کوکائین توسط مادر در زمان بارداری می‌تواند در بروز این اختلال موثر باشد.
- فلز سرب– قرار گرفتن در معرض فلز سرب (در مقادیر کم و برای مدت طولانی) می‌تواند بر عملکرد و خواص شیمی مغز تأثیر بگذارد.
- عدم برقراری ارتباط اولیه– اگر کودک با والدین یا پرستار خود ارتباط نداشته باشد و یا تجربه ناخوشایندی در مورد این ارتباط را پشت سر گذاشته باشد، ممکن است دچار بیش‌فعالی شود.
علائم بیش‌فعالی کودکان
امکان دارد علائم بیش‌فعالی کودکان با افزایش سن تغییر کند. این علائم شامل موارد زیر می‌باشد:
بی‌توجهی
کودکان دچار نقص توجه علائم زیر را از خود بروز می‌دهند:
- عدم توجه به جزئیات و یا تکرار اشتباهات در مدرسه یا فعالیت‌های دیگر
- دشواری در حفظ توجه مرتبط با فعالیت‌های تفریحی یا تکالیف مدرسه
- عدم پیروی از دستورات
- عدم تکمیل تکالیف مدرسه یا فعالیت‌های دیگر
- دشواری در سازمان‌دهی وظایف و فعالیت‌ها
- خودداری یا عدم تمایل به انجام وظایفی که به تلاش ذهنی نیاز دارند (مانند تکالیف مدرسه)
- گم کردن اشیائی که برای انجام تکالیف به آن‌ها نیاز می‌باشد (مانند اسباب‌بازی، مداد، کتاب)
- دشواری در حفظ تمرکز
- بی‌دقتی در انجام فعالیت‌های روزانه
وجود شش مورد (یا تعداد بیشتر) از موارد فوق برای مدت حداقل شش ماه (تا حدی که در انجام فعالیت‌های روزانه اختلال ایجاد کند و با سن و سطح رشدی کودک متناسب نباشد) می‌تواند نشان‌دهنده نقص توجه در کودک باشد.
تکانشگری
کودکان دچار تکانشگری علائم زیر را بروز می‌دهند:
- پیش از پایان سؤال، به پرسش پاسخ می‌دهند.
- در رعایت نوبت با مشکل مواجه هستند.
- صحبت دیگران را قطع می‌کنند.
وجود شش مورد (یا تعداد بیشتر) از موارد فوق برای مدت حداقل شش ماه (تا حدی که در انجام فعالیت‌های روزانه اختلال ایجاد کند و با سن و سطح رشدی کودک متناسب نباشد) می‌تواند نشان‌دهنده ویژگی تکانشگری در کودک باشد.
بیش‌فعالی
بیش‌فعالی باعث بروز علائم زیر در کودک می‌شود:
- بی‌قراری (برای مثال تکان خوردن در صندلی)
- برخاستن از صندلی در کلاس درس یا موقعیت‌های دیگر
- بالا رفتن یا دویدن در موقعیت‌های نامناسب
- دشواری در بازی کردن یا شرکت در فعالیت‌های تفریحی با ملایمت و به آرامی
- صحبت کردن بیش از حد طبیعی
علائم دیگر
علائم دیگر بیش‌فعالی کودکان عبارتند از:
- علائم مرتبط با بیش‌فعالی یا نقص توجه که پیش از رسیدن به هفت سالگی باعث ایجاد اختلال در زندگی کودک می‌شوند.
- اختلال ناشی از علائم ایجاد شده در محیط‌های مختلفی مانند مدرسه یا منزل
- علائمی که توسط اختلال‌های دیگر قابل توضیح نباشند (مانند اختلال خلقی، اختلال تجزیه‌ای یا گسستی، اختلال شخصیتی)
نحوه تشخیص بیش‌فعالی کودکان
در صورتی که والدین نگران کودک خود هستند، بایستی به پزشک مراجعه کنند. امکان دارد پزشک والدین را به پزشک متخصص اطفال، روانشناس و یا روانپزشک کودک معرفی کند.
هیچ آزمونی برای تشخیص اختلال بیش‌فعالی- نقص توجه وجود ندارد. متخصص تنها پس از ارزیابی کامل می‌تواند این اختلال را تشخیص دهد. در واقع متخصص باید تمام اطلاعات مربوط به کودک را از طریق والدین یا پرستار و مدرسه کودک جمع‌آوری کند. جهت تشخیص بیش‌فعالی کودکان، علائم این اختلال بایستی در بیشتر زمینه‌های زندگی کودک آشکار و قابل مشاهده باشند. به این منظور متخصص سابقه رفتارهای کودک، هر گونه آسیب یا عارضه ایجاد شده و ارتباط کودک با دیگر اعضای خانواده را ارزیابی می‌کند.
پزشکان و روانشناسان از ابزارها، مقیاس‌ها و معیارهای مختلفی جهت تشخیص بیش‌فعالی کودکان استفاده می‌کنند.
چه اختلال‌های دیگری ممکن است همراه با بیش‌فعالی کودکان ایجاد شوند؟
بیش‌فعالی کودکان یک اختلال رشدی-عصبی است و ممکن است بر عملکردهای مختلف مغزی تأثیر بگذارد و ارتباطی به پایین بودن هوش کودک ندارد. با حمایت و مراقبت کافی و درمان پزشکی، افراد مبتلا به اختلال بیش‌فعالی می‌توانند به زندگی طبیعی خود ادامه دهند.
کودکان دچار اختلال بیش‌فعالی در موارد زیر با مشکل مواجه خواهند شد:
- نقص توجه– دشواری در تمرکز کردن، فراموش کردن آموزش‌ها، عدم تکمیل تکالیف و وظایف
- تکانشگری– مانند قطع صحبت دیگران، زودرنجی
- بیش‌فعالی– بی‌قراری و نا آرامی
- دشواری در غلبه بر احساساتی مانند افسردگی یا اضطراب
- مشکلات مرتبط با خواب
تمامی کودکان دارای دامنه توجه محدودی هستند و در برخی از مواقع بدون تفکر اقدام به انجام امور مختلف می‌کنند ولی تنها تعداد کمی از این کودکان دچار بیش‌فعالی هستند.
والدین در ارتباط با بیش‌فعالی کودکان چه اقدامی باید انجام دهند؟
والدین می‌توانند در مورد نگرانی‌های خود در ارتباط با اختلال بیش‌فعالی کودک، با معلم او مشورت کنند. امکان دارد معلم توصیه کند که والدین و کودک به پزشک مراجعه کنند.
ممکن است پزشک جهت ارزیابی بیشتر، والدین را به متخصص اطفال، روانشناس یا روانپزشک معرفی کند.
جهت درمان بیش‌فعالی کودکان از چه روش‌های درمانی می‌توان استفاده کرد؟
در بیشتر موارد، علائم بیش‌فعالی کودکان قابل کنترل می‌باشد. در مورد کودکان در مقطع پیش‌دبستانی معمولاً راهکارهای رفتاری، تربیتی و پرورشی در کنترل علائم بیش‌فعالی مؤثر می‌باشند.
در ارتباط با کودکانی که در مدرسه در حال تحصیل هستند، از رفتاردرمانی به همراه دارو استفاده می‌شود. به این منظور کودک بایستی در محیط مدرسه مورد حمایت قرار گیرد.
راهکارها و رویکردهای رفتاری
رویکردهای رفتاری می‌تواند به والدین در جهت یادگیری روش‌های ویژه حمایت از کودکان مبتلا به اختلال بیش‌فعالی کمک کند.
این رویکردهای رفتاری شامل موارد زیر می‌باشند:
- شیوه‌های مؤثر در پرورش و تربیت فرزندان
- افزایش اعتماد به نفس و خودباوری
- یادگیری مهارت‌های اجتماعی
- فراهم کردن فضای مناسب برای یادگیری کودکان
در برخی از مواقع، به مشاوره با متخصص روانشناس در این زمینه نیاز می‌باشد.
مصرف دارو
طبق تحقیقات انجام شده در ارتباط با کودکان در حال تحصیل در مدرسه، داروهایی که به عنوان محرک شناخته می‌شوند موثرترین روش جهت درمان علائم بیش‌فعالی کودکان به شمار می‌روند. در برخی از کودکان، استفاده از روش رفتاردرمانی به همراه مصرف دارو دارای تاثیر بیشتری جهت درمان علائم می‌باشد.
داروهای محرک جهت کنترل علائم بیش‌فعالی کودکان در موارد زیر مؤثر می‌باشند:
- بهبود تمرکز
- کاهش تکانشگری
- افزایش احساس آرامش
- یادگیری و تمرین مهارت‌های جدید
پس از مصرف داروهای محرک، بهبودی قابل توجه در علائم بیش‌فعالی کودکان قابل مشاهده است.
با توجه به این که برخی از والدین در ارتباط با مصرف داروهای محرک توسط کودکان احساس نگرانی می‌کنند، بایستی توجه شود که این نوع داروها بر شخصیت یا مغز کودک تأثیر نمی‌گذارند و همچنین اعتیادآور نیز نیستند. داروهای محرک سال‌هاست برای کودکان مبتلا به اختلال بیش‌فعالی- نقص توجه مورد استفاده قرار گرفته‌اند.
رایج‌ترین داروی محرک، متیل فنیدات است. این دارو دارای نام‌های مختلفی مانند ریتالین یا روبیفن می‌باشد. متیل فنیدات در انواع مختلفی موجود می‌باشد و امکان دارد مدتی طول بکشد تا مقدار مورد نیاز و زمان‌بندی جهت مصرف این دارو توسط پزشک و بیمار به طور دقیق تعیین شود.
عوارض جانبی شایع متیل فنیدات شامل کاهش اشتها، درد خفیف شکمی و سردرد خفیف می‌باشد. در صورتی که این دارو در ابتدا در مقادیر کم مصرف شود، این عوارض جانبی معمولاً کاهش پیدا می‌کنند. در صورت بروز عوارض جانبی در کودک، بایستی با پزشک مشورت شود.
در صورت عدم تأثیر داروهای محرک جهت بهبود علائم بیش‌فعالی کودکان، طبق تجویز پزشک می‌توان از داروهای دیگر به این منظور استفاده کرد.
