تقریباً ۵۰ میلیون نفر در جهان دچار صرع هستند که تعدادی از آن‌ها کودکند. صرع یکی از شایع‌ترین عارضه‌های عصبی است که مردم سراسر جهان ممکن است به آن مبتلا شوند. تشنج‌های مکرر ویژگی اصلی صرع است؛ صرع می‌تواند کودک را ناگهان فلج یا حتی بیهوش کند و به همین دلیل خطری جدی محسوب می‌شود که نمی‌توان آن را نادیده گرفت.
در این مقاله مطالبی را دربارهی صرع در کودکان و روش‌های تشخیص و درمان صرع می‌خوانید.
[sv slug=”alert”]برای دریافت مشاوره دربارهی صرع در کودکان و یا برای رزرو نوبت در مطب دکتر نسرین السادات دوامی متخصص کودکان و نوزادان با شماره تلفن ۰۳۱۳۳۳۵۰۱۸۹ تماس حاصل فرمایید.[sv slug=”alert1″]
صرع چیست؟
مغز برای ارسال سیگنال‌های الکتریکی به منظور کنترل کردن عملکردها و حس‌های مختلف بدن از الگویی همزمان تبعیت می‌کند. صرع عارضه‌ای عصبی است که انتقال این سیگنال‌ها را مختل می‌کند. احتمال ابتلا به صرع در هر سنی وجود دارد. با این حال درصد شیوع صرع در کودکان و افراد زیر ۲۰ سال بالاتر است.
وقتی فردی دچار صرع می‌شود، سیگنال‌های مغز مختل می‌شود و تشنج صرعی در مغز شروع می‌شود. کودک مبتلا به صرع گونه‌های مختلفی از تشنج را تجربه می‌کند که کل بدن یا فقط بخش خاصی از بدن را درگیر می‌کند. البته تمام تشنج‌ها صرعی نیست، به همین دلیل درک اتفاقاتی که هنگام تشنج برای کودک رخ می‌دهد و یافتن روش‌هایی برای کنترل آن مهم است.
تشنج‌های صرعی
به صرعی که بیمار را در قالب تشنج به صورت فیزیکی درگیر کند، fits نیز گفته می‌شود. تشنج زمانی رخ می‌دهد که ارتباط نورون‌ها و انتقال سیگنال‌ها از مغز و به مغز مختل شود. تشنج می‌تواند کانونی یا عمومی باشد.
تشنج‌های عمومی
تشنج عمومی بر نورون‌ها یا سلول‌های دو طرف مغز اثر می‌گذارد و به صورت تکان‌های خفیفی است که به سختی جلب توجه می‌کند تا تشنج شدید بروز می‌یابد. تشنج عمومی گاهی اوقات موجب کاهش هوشیاری یا بیهوشی می‌شود.
تشنج‌های کانونی
تشنج کانونی، تشنجی جزئی است که فقط بخشی از مغز را درگیر می‌کند. تشنج کانونی به دو دستۀ ساده و مختل کنندۀ شناخت (dyscognitive) تقسیم‌بندی می‌شود ـ نوع اول در ۱۵% بیماران مبتلا به صرع و نوع دوم در ۳۵% بیماران مشاهده می‌شود. هر دو نوع صرع کانونی فقط بخشی از مغز را درگیر می‌کند. البته صرع کانونی مختل کننده شناخت باعث گیجی، فراموشی و از دست دادن آگاهی می‌شود، حال آن که صرع کانونی ساده تأثیری بر توانایی‌های شناختی کودک ندارد. تشنج‌های کانونی بر اساس محل شروع تشنج و عوارض آن تقسیم‌بندی می‌شوند.
چنانچه کودک در زمان تشنج هوشیار و آگاه باشد، تشنج از نوع کانونی با شروع در زمان هوشیاری است. اما اگر کودک در زمان حمله گیج باشد یا کاملاً بیدار نباشد، تشنج از نوع کانونی با آگاهی مختل شده در زمان شروع خواهد بود. اگر شروع تشنج مشخص نباشد یا کسی شاهد تشنج نبوده باشد، با تشنج با شروع نامشخص مواجه خواهیم بود.
بالا رفتن ناگهانی دمای بدن، غش کردن به علت افت فشار خون و عارضه‌های پزشکی دیگر نیز می‌تواند باعث تشنج شود. بنابراین هر تشنجی به معنای ابتلا به صرع نیست. پس از کجا باید متوجه صرعی بودن تشنج بشویم؟ از این هم مهم‌تر اگر احتمال دادید که فرزندتان دچار تشنج صرعی شده است، چه کار باید بکنید؟
علل ابتلا به صرع
علت ابتلا به صرع به سن بیمار بستگی دارد. صرع برخی بیماران ژنتیک است، هر چند علت مبتلا شدن بسیاری از بیماران به صرع مشخص نیست.
- برخی کودکان به صرع ژنتیک مبتلا می‌شوند که توسط یک یا چند ژن در بدن به وجود می‌آید. این که ژن‌ها چگونه بر مغز اثر می‌گذارند و باعث ابتلا به صرع می‌شوند، هنوز مشخص نیست.
- برخی بیماری ها مانند نوروفیبروماتوز، سندرم داون، سندرم آنجلمن و توبروز اسکلروزیس خطر ابتلا به صرع را افزایش می‌دهد.
- حدوداً ۳ تا ۱۰ درصد کودکان مبتلا به اختلال اوتیسم هر از گاهی تشنج می‌کنند.
- تشنج‌های صرعی در ۳ ـ ۱۰ درصد بیماران پیامد تغییر در ساختار مغز است. برخی کودکان با این تغییرات ساختاری که موجب تشنج می‌شود، متولد می‌شوند.
- گاهی اوقات آسیب‌دیدگی سر علت تشنج است؛ تشنج ناشی از آسیب‌دیدگی سر در میان کودکان و جوانان شایع است.
- تب، عفونت و تومور مغزی نیز می‌تواند باعث صرع شود. تشنج ناشی از عفونت عارضه شایعی است، هر چند عفونت با دارو از بین برده می‌شود، اما در این مدت تا حدی به مغز آسیب می‌زند.
- بیماری‌های پیشرونده مغز نیز به ندرت باعث تشنج کودکان می‌شود.
علائم صرع در کودکان
علائم صرع به محل شروع صرع و بخش درگیر شده بدن بستگی دارد؛ همچنین علائم می‌تواند جسمی یا ذهنی باشد. اتفاقاتی که حین تشنج رخ می‌دهد به نوع تشنج بستگی دارد. در ادامه با علائم شایع تشنج‌های صرعی آشنا می‌شوید.
علائم حرکتی
- تکان خوردن شدید بدن
- ضعف یا بی‌حسی عضلات
- سفت و منقبض شدن عضلات
- پرش عضله
- اسپاسم یا گرفتگی ناشی از صرع
- تکرار کردن حرکاتی مانند به هم کوبیدن یا به هم مالیدن دست‌ها، جویدن، دویدن یا مکیدن لب که علامت تشنج کانونی است
- ناتوانی در بلع و آب ریزش دهان
- به سختی حرف زدن
- از دست دادن ناگهانی اختیار ادرار یا مدفوع، به ویژه هنگام تشنج
- گاز گرفتن زبان
علائم غیرحرکتی یا عدم حضور و بهت‌زدگی
- تغییر در حواس، هیجانات یا شناخت معمولاً قبل از تشنج رخ می‌دهد و گاهی شامل دژاوو یا ژامیاس وو می‌شود ـ منظور از دژاوو یا آشناپنداری این است که بیمار احساس می‌کند قبلاً در مکانی بوده یا اتفاقی را تجربه کرده است، حال آن که این‌گونه نیست و ژامیاس وو به احساس آشنا پنداشتن چیزی اشاره دارد که در واقع اصلاً آشنا نیست.
- پرش‌های جزئی عضلات
- بهت‌زدگی و عدم حضور بیمار که گاهی با رویاپردازی اشتباه گرفته می‌شود
- تغییر در عملکردهای داخلی مانند گوارش، موج گرما یا سرما، تپش قلب و دون دون شدن پوست
- تعریق
- گشاد شدن مردمک‌ها
- تغییر رنگ پوست: سرخ یا رنگ پریده شدن
علائم غیرحرکتی تشنج با شروع نامشخص شامل خشک‌زدگی رفتار می‌شود، منظور این است که کودک ناگهان کاری را که در حال انجام‌اش است، متوقف می‌کند و به فضای خالی خیره می‌شود یا بی‌حرکت می‌ماند.
تشخیص صرع در کودکان
تمام کودکانی که تشنج می‌کنند، لزوماً مبتلا به صرع نیستند. آگاهی داشتن از انواع تشنج و تمایز قائل شدن بین تشنج صرعی و غیرصرعی آسان نیست. تشخیص صحیح صرع لازمه شروع درمان مناسب است. پزشکان از روش‌های زیر برای تشخیص دادن صرع استفاده می‌کنند:
- آزمایش خون: آزمایش خون برای بررسی عفونت در مغز، عارضه‌های ژنتیک یا بیماری‌های دیگری انجام می‌شود که می‌تواند محرک تشنج باشد.
- آزمایش‌های عصب‌شناختی: این آزمایش‌ها برای بررسی رفتار، توانایی‌های حرکتی و عملکرد شناختی کودک انجام می‌شود؛ پزشک با توجه به نتایج می‌تواند نوع صرع را تشخیص بدهد.
- نوار مغز (EEG): نوار مغز متداول‌ترین روش برای تشخیص صرع است. الکترودها برای ارزیابی فعالیت الکتریکی مغز به جمجمه بیمار چسبانده می‌شود. تغییرات امواج مغزی با هدف یافتن ناهنجاری‌ها و وجود تشنج در نوار مغز بررسی می‌شود.
- سی تی اسکن (توموگرافی رایانه‌ای): سی تی اسکن تصاویری مقطعی را از مغز نشان می‌دهد تا مشخص شود که آیا ناهنجاری‌هایی مانند خونریزی، کیست یا تومور در مغز وجود دارد که باعث تشنج شده باشد یا خیر.
- MRI یا تصویربرداری رزونانس مغناطیسی: MRI تصویر دقیقی را از مغز نشان می‌دهد که هر گونه ناهنجاری یا ضایعه مغزی در آن کاملاً مشخص است.
- MRI عملکردی: MRI عملکردی تغییرات گردش خون را در زمان فعال بودن یا عمل کردن بخش‌های خاصی از مغز نشان می‌دهد. به این ترتیب مشخص می‌شود که کدام ناحیه‌های مغز آسیب دیده است و از آسیب زدن به ناحیه‌های حساس مغز حین جراحی جلوگیری می‌شود.
آزمایش‌های دیگری نیز مانند توموگرافی گسیل پوزیترون (PET) و توموگرافی رایانه‌ای با گسیل تک‌فوتون (SPECT) برای تشخیص ناهنجاری‌ها در ناحیه‌های فعال مغز و مشخص کردن محل شروع تشنج انجام می‌شود.
چنانچه پزشک احتمال بدهد که عارضه دیگری به جز صرع علت تشنج است، توصیه می‌کند که آزمایش‌های بیشتری مانند بررسی رفلکس‌های خودکار، هولتر مانیتورینگ قلب، بررسی خواب و بررسی فیزیولوژیک اختلالات حرکتی انجام شود.
وقتی فرزندم دچار تشنج صرعی می‌شود، چه کاری باید انجام بدهم؟
برای والدین دیدن تشنج کردن فرزندشان یکی از دردناک‌ترین و ترسناک‌ترین صحنه‌ها است. اما والدین باید بدانند که وقتی فرزندشان تشنج می‌کند، چه کارهایی را باید انجام بدهند.
آگاهی نداشتن از اقدامات ضروری باعث می‌شود که والدین هنگام تشنج کردن فرزندشان احساس درماندگی کنند. کافی است در ادامه با ما همراه باشید تا متوجه شوید که وقتی فرزندتان دچار حمله تشنج صرعی می‌شود، چه کارهایی را باید انجام بدهید و از انجام دادن چه کارهایی باید خودداری کنید.
بایدها:
- کودک را به آرامی روی زمین بخوابانید و دور و برش را خالی کنید. کودک را در موقعیت ریکاوری قرار بدهید، یعنی او را به پهلو بخوابانید، بازوی زیر بدن را بالا بیاورید و بازو و پای رویی را خم کنید.
- کودک را، به خصوص اگر آب ریزش دهان دارد، به آرامی به پهلو بچرخانید تا استفراغ یا بزاق باعث خفگی‌اش نشود. چرخاندن کودک به پهلو یا پایین نگه داشتن سر باعث می‌شود که ترشحات بیرون بیاید و پشت گلو جمع نشود. به هیچ وجه شیء یا انگشت‌تان را حین تشنج در دهان کودک نگذارید، چون فک کودک غالباً قفل می‌شود و با این کار ممکن است به کودک و خودتان آسیب بزنید.
- لباس دور گردن کودک، یقه، کراوات یا شال، را شل کنید. مطمئن شوید که کودک به درستی نفس می‌کشد.
- دقت کنید که تشنج چقدر طول می‌کشد.
- وقتی کودک را در موقعیت امنی قرار دادید، با پزشک تماس بگیرید.
- کودک پس از تمام شدن تشنج احتمالاً خسته یا خواب‌آلود خواهد بود.
در تمام مدت تشنج و تا وقتی کودک پس از استراحت کردن بیدار می‌شود، کنار کودک بمانید. دقت کنید که کودک پس از حمله تشنج مدتی استراحت کند.
نبایدها:
- نترسید.
- سعی نکنید جلوی لرزیدن یا تکان خوردن کودک را بگیرید. نگه داشتن کودک مانع از تشنج‌اش نمی‌شود، با این کار فقط او را ناراحت می‌کنید.
- هیچ چیزی در دهان کودک نگذارید.
- حین تشنج نوشیدنی، غذا، قرص یا شربت به کودک ندهید. صبر کنید تا کودک بیدار و هوشیار شود، بعد به او دارو بدهید.
- وقتی کودک دچار حمله تشنج تونیک می‌شود، هیچ چیزی داخل دهان کودک نگذارید یا سعی نکنید دهانش را با دست باز کنید. مطمئن باشید کودک زبانش را نمی‌بلعد. به زور از هم جدا کردن دندان‌ها می‌تواند باعث آسیب‌دیدگی شود و حتی مجاری هوا را مسدود کند.
در شرایط زیر به سرعت با پزشک تماس بگیرید:
- اگر تشنج بیشتر از ۵ دقیقه طول کشید.
- اگر کودک به سختی نفس می‌کشید.
- چنانچه رنگ پوست، لب‌ها یا صورت کودک کبود شد.
- اگر کودک قبل از تشنج زمین خورد یا به هر طریق دیگری به سرش ضربه وارد شد.
- چنانچه کودک در آب تشنج کرد.
اگر کودک به شدت بیمار به نظر می‌رسد یا علائم غیرعادی یا نگران کننده‌ای دارد، به پزشک مراجعه کنید. همچنین دستبند مخصوص صرع را به دست فرزندتان ببندید تا اطرافیان، به ویژه متخصصین اورژانس یا پیراپزشکان از وضعیت کودک اطلاع پیدا کنند و کمک‌های اولیه لازم را انجام دهند.
درمان صرع کودکان
درمان صرع کودکان به نوع صرع، سن کودک، واکنش کودک به دارو و عامل‌های دیگری مانند وضعیت سلامت عمومی کودک بستگی دارد. ممکن است علائم صرع، از قبیل تشنج در نهایت از بین برود، البته بهبودی بیمار به نوع و شدت صرع بستگی دارد.
درمان صرع با هدف کاهش تعداد دفعات تشنج و کنترل بیماری با دارو انجام می‌شود. همچنین ممکن است پزشک درمان‌های دیگری را از تغییرات ساده رژیم غذایی گرفته تا جراحی مغز برای متوقف کردن تشنج توصیه کند.
درمان دارویی
داروهای ضدصرع متداول‌ترین داروهایی هستند که برای به حداقل رساندن تعداد دفعات تشنج و پیشگیری از آن تجویز می‌شوند. داروهای ضدصرع با برندهای مختلفی تولید می‌شوند که البته تمام آن‌ها مانند هم نیستند. متخصص صرع سن و سبک زندگی کودک، نوع، شدت و فراوانی تشنج‌ها، عوارض جانبی مصرف داروها و عامل‌های دیگر را قبل از تجویز داروی ضدصرع در نظر می‌گیرد.
معمولاً فقط یک داروی ضدتشنج برای کنترل کردن تشنج‌ها کافی است. دارو حداقل برای یک دوره دوساله تجویز می‌شود و مصرف دارو گاهی سه تا چهار سال پس از متوقف شدن تشنج ادامه داده می‌شود. سپس دوز مصرف دارو به تدریج کاهش داده می‌شود تا در نهایت مصرف دارو قطع شود. هر چند احتمال عود تشنج وجود دارد، اکثر موارد را می‌توان با دارو کنترل کرد. شایان ذکر است ۶۵% کودکانی که با بهره‌گیری از درمان دارویی دو سال تشنج نمی‌کنند، معمولاً پس از قطع مصرف دارو نیز دچار تشنج نمی‌شوند.
لازم است بدانید که مصرف داروهای ضدصرع عوارض جانبی خاصی مانند اضافه وزن، ناتوانی در تمرکز و استدلال و مشکلات رفتاری از قبیل بیش‌فعالی و تحریک‌پذیری را به دنبال دارد. بنابراین قبل از شروع درمان درباره عوارض جانبی احتمالی مصرف دارو با پزشک معالج فرزندتان صحبت کنید.
تغییر رژیم غذایی
چنانچه صرع به دارو مقاوم باشد، ممکن است پزشک تغییراتی را در رژیم غذایی با توجه به سن کودک توصیه کند. رژیم غذایی کتوژنیک پرچرب با کربوهیدرات پایین موجب شروع حالت “کتوزیس” می‌شود، بدن در این حالت سلول‌های چربی را به جای کربوهیدرات تجزیه می‌کند. کتوزیس از تشنج جلوگیری می‌کند، اما فقط برای بعضی گونه‌های صرع کودکان مفید است.
مطالعات نشان می‌دهد که ۵۰% بیماران مبتلا به صرع که رژیم کتوژنیک را رعایت می‌کنند، در کنترل کردن تشنج‌ها به بهبودی ۵۰ درصدی دست می‌یابند و احتمال این که تا پایان عمرشان دچار تشنج نشوند، ۱۰% بالاتر می‌رود. همچنین با کمک گرفتن از متخصص احتمال دارد که کودک پس از شروع مجدد رژیم غذایی معمولی نیز دچار تشنج نشود.
دقت داشته باشید که رعایت رژیم غذایی با کربوهیدرات اندک یا بدون کربوهیدرات برای کودکان آسان نیست. پرهیز دادن کودک از غذاهای غنی از کربوهیدرات مانند نان، برنج، مواد قندی و شیرینیجات دردسر بزرگی برای والدین است.
جراحی
جراحی زمانی توصیه می‌شود که تشنج مداوم باشد و به دارو یا تغییرات غذایی واکنش نشان ندهد یا پزشک تشخیص بدهد که ضایعه مغزی علت تشنج است. اگر آزمایش‌ها و معاینه اولیه نشان بدهد که کودک متقاضی مناسبی برای جراحی است، توصیه می‌شود که جراحی در اولین فرصت انجام شود.
تحریک عصب واگ
در تحریک عصب واگ یا درمان VNS از ضربان‌ساز (پیس‌میکر) برای ارسال تکانه‌های الکتریکی به مغز از طریق عصب واگ استفاده می‌شود تا به این ترتیب از تشنج جلوگیری شود؛ دستگاه زیر پوست، نزدیک قفسه سینه گذاشته می‌شود. تحریک عصب واگ درمانی ایده‌آل برای بیمارانی است که از مصرف دارو نتیجه نگرفته‌اند و شرایط انجام جراحی را ندارند. هر چند کارایی درمان VNS به طور گسترده بر روی بزرگسالان بررسی شده است، اما اثرگذاری این روش بر روی کودکان دچار صرع هنوز در حال بررسی است.
پیشگیری از تشنج صرعی
تشنج‌های صرعی را نمی‌توان با مصرف دارو متوقف کرد. اما اگر از نوع و محرک‌های تشنج فرزندتان اطلاع داشته باشید، می‌توانید از موقعیت‌هایی که منجر به تشنج می‌شود، اجتناب کنید. محرک‌ها به نوع تشنج بستگی دارد، اما موارد زیر محرک‌های شایعی هستند که باید از آن‌ها پرهیز کرد:
- محرومیت از خواب یکی از محرک‌های شایع تشنج است. مطمئن شوید که فرزندتان هر شب به اندازه کافی می‌خوابد، خواب کافی احتمال تشنج را کاهش می‌دهد.
- هنگام دوچرخه‌سواری یا اسکیت‌سواری از محافظ‌هایی مانند کلاه ایمنی استفاده کنید تا سر کودک آسیب نبیند.
- برای جلوگیری از زمین خوردن و آسیب دیدن سر، به فرزندتان یاد بدهید که با احتیاط راه برود.
- کودک را از محرک‌های قوی مانند نورهای درخشان یا صداهای بلند دور نگه دارید تا دچار تشنج نشود.
- دقت کنید که کودک مصرف داروی ضدتشنج را فراموش نکند و مطمئن شوید که کودک دارو را هر روز در زمان مشخصی مصرف می‌کند.
- تکنیک‌های مدیریت استرس را به فرزندتان یاد بدهید و محیطی عاری از استرس را برایش فراهم کنید، چون استرس و فشار می‌تواند محرک تشنج برخی کودکان باشد.
- رژیم غذایی سالمی را که حاوی پروتئین بیشتر و کربوهیدرات کمتر باشد، رعایت کنید. پیش از ایجاد هر گونه تغییر مهم در رژیم غذایی کودک حتماً با پزشک مشورت کنید.
زندگی کردن با صرع آسان نیست. با این حال کودکان مبتلا به صرع مجبور نیستند که از خوشی‌های زندگی دست بکشند. مصرف دارو و رعایت اقدامات لازم برای پیشگیری از صرع می‌تواند کیفیت زندگی کودک و خانواده‌اش را ارتقاء بدهد. به متخصص، ترجیحاً متخصص صرع مراجعه کنید و با ایشان مشورت کنید تا متوجه شوید که چطور می‌توانید زندگی را برای فرزندتان خوشایندتر و راحت‌تر کنید.
