توقف رشد یا کوتاهی قد یک اختلال رشدی در کودکان است که اغلب به دلیل تغذیه نامناسب و عفونت‌های مکرر ایجاد میشود. تاخیر رشد زمانی اتفاق می‌افتد که فرزند شما به میزان طبیعی که در سن او مورد انتظار است، رشد نمی‌کند. کودکی کوتاه‌قد شناخته میشود که قد او کمتر از میانگین قدی برای سنش است و حداقل دو واحد از معیار استاندارد کمتر است. (برای ارزیابی رشد فیزیکی مناسب کودکان و نقاط عطف حرکتی کودکان، معیار‌های استاندارد رشدی وجود دارند که رشد کودک بر اساس این معیارها سنجیده میشود)
کوتاه‌قدی می‌تواند منجر به کاهش توانایی ذهنی و ظرفیت یادگیری، عملکرد ضعیف در مدرسه، افزایش خطر ابتلا به بیماری‌های مرتبط با تغذیه و چاقی (انباشته شدن بیش از حد چربی بدن) در آینده شود. درمان زودهنگام ممکن است به فرزند شما کمک کند تا در سن بزرگسالی به قد طبیعی برسد. به محض مشاهده علائم یا نشانه‌های تاخیر در رشد با پزشک خود مشورت کنید.
در این مقاله، علل و درمان‌های رایج اختلال توقف رشد در کودکان را بررسی می‌کنیم.
[sv slug=”alert”]برای کسب اطلاعات بیشتر درباره ی تشخیص علت و درمان توقف رشد در کودکان و یا برای رزرو نوبت در مطب دکتر نسرین السادات دوامی متخصص نوزادان و کودکان، با شماره تلفن ۰۳۱۳۳۳۳۵۰۱۸۹ تماس حاصل فرمایید.[sv slug=”alert1″]
علت توقف رشد در کودکان
توقف رشد در کودکان علل مختلفی می‌تواند داشته باشد، برخی از شایع ترین علل توقف رشد کودکان در جهان عبارتند از:
مسائل مربوط به دوران بارداری و شیردهی
تغذیه نامناسب مادر در دوران بارداری و مصرف ناکافی شیر مادر توسط نوزاد تازه متولد شده می‌تواند بر رشد و تکامل کلی کودکان تأثیر منفی بگذارد. همینطور زنانی که از کم‌خونی (بی‌حالی مداوم به دلیل کمبود گلبول‌های قرمز خون) رنج می‌برند، یا کسانی که در دوران بارداری دچار کمبود وزن هستند، اغلب کودکانی با مشکلات رشد به دنیا می‌آورند.
برخی از مادران جوان‌تر نیز به خاطر ترس از چاق شدن، در دوران بارداری یا شیردهی به خوبی بدن خود را تغذیه نمی‌کنند و در نتیجه موجب سوء تغذیه و رشد ناکافی نوزاد خود می‌شوند. علاوه بر این زنانی که در دوران بارداری سیگار می‌کشند یا به دلایل مشکلات روحی و عاطفی از مراقبت صحیح از نوزاد خود غافل می‌شوند، فرزندان خود را در معرض مشکلات رشدی قرار می‌دهند.
سوءتغذیه
سوءتغذیه (سوهاضمه) شایع‌ترین علت توقف رشد در کودکان در سراسر جهان است. داشتن رژیم غذایی با میزان ناکافی از مواد مغذی که لازمه‌ی رشد، هستند (یعنی آهن، روی، ویتامین D، کربوهیدرات‌ها، چربی‌ها، پروتئین‌ها و کالری) می‌تواند منجر به اختلالات رشد شود.
تغذیه ناکافی از شیر مادر یا ترکیب نامناسب شیر خشک در نوزادان و یا بی‌میلی کودک به غذا خوردن از عوامل اصلی اختلال رشد و کوتاه قدی است. در صورتی که عامل توقف رشد، سوءتغذیه باشد با ارائه یک رژیم غذایی مناسب می‌توان به خوبی به عادی سازی روند رشد در اکثر کودکان کمک کرد.
رفلاکس اسید معده
ابتلا به مشکل رفلاکس اسید معده (ریفلاکس در کودکان) موجب میشود با خوردن یا آشامیدن هر چیزی، کودک استفراغ کند. در این شرایط حتی اگر کودک رژیم غذایی مناسبی نیز داشته باشد، با کمبود مواد مغذی رو به رو خواهد شد. هرچند مشکل رفلاکس اسید معده در اکثر نوزادان با گذشت زمان به خودی‌خود برطرف میشود، اما در مواردی ممکن است بر اثر استفراغ بیش از حد، دهانه ی معده تنگ شود (تنگی پیلور) که این موضوع بر رشد و تکامل کودک اثر منفی می‌گذارد.
اختلالات عملکردی ارگان‌های بدن
برخی از کودکان به دلیل اختلالات پانکراس که موجب میشود غذا به خوبی هضم نشود، کم وزن و کوتاه قد می‌مانند. اختلالات عملکردی پانکراس را می‌توان با علائمی مانند داشتن مدفوعی بدبو، حجیم، کف آلود، شل و یا مدفوع چرب، شناسایی کرد. سایر بیماری‌های معده که می‌توانند بر رشد تأثیر بگذارند عبارتند از بیماری کرون (التهاب روده) و بیماری سلیاک (عدم تحمل گلوتن در سیستم گوارشی). خوشبختانه هر دوی این بیماری‌ها را می‌توان به ترتیب با تجویز مکمل‌های آنزیمی گوارشی و تجویز رژیم غذایی بدون گلوتن به راحتی درمان کرد.
اختلالات قلبی و مشکلات کلیوی در برخی از کودکان نیز ممکن است موجب بروز عوارضی مانند کاهش رشد و کمبود وزن شود.
عدم رعایت بهداشت
سیستم ایمنی بدن نوزادان هنوز کامل نشده و در حال تکامل است و بنابراین نوزادان بسیار مستعد ابتلا به عفونت هستند. به همین دلیل، کمبود امکانات بهداشتی در خانه یا عدم رعایت بهداشت توسط اعضای خانواده می‌تواند موجب بروز عفونت‌های دوره ای و اسهال در نوزادان و کودکان شود که این موضوع بر رشد و تکامل کودک اثر منفی می‌گذارد. برخی از کودکان نیز ممکن است به دلیل حس انزجار از محیط غیربهداشتی خانه، اشتهای خود را از دست بدهند.
عدم تعادل هورمونی
برخی کودکان ممکن است دچار کمبود هورمون رشد باشند. در این وضعیت، غده ی هیپوفیز به اندازه ی کافی هورمون رشد تولید نمی‌کند. این هورمون به روند رشد و تکامل و به بلوغ رسیدن بدن کودکان کمک می‌کند. در صورتی که این هورمون به اندازه کافی ترشح نشود، کودک دچار عوارضی مانند کوتاهی قد، داشتن اندام‌های چاق، داشتن چهره و ظاهر کودکانه (با وجود رسیدن به سنین بلوغ) و بلوغ دیررس (یا عدم رسیدن به مرحله بلوغ) میشود.
عوامل ژنتیکی
کوتاهی قد و رشد کم می‌تواند یک ویژگی ارثی و خانوادگی باشد. علاوه بر این بعضی از کودکان ممکن است دچار برخی ناهنجاری‌های کروموزومی (نقص در ساختارهای تعیین کننده ویژگی‌های فیزیکی) باشند که بر روند رشد اثر می‌گذارد. برخی از این ناهنجاری‌ها عبارتند از: سندرم ترنر، سندرم داون و راسل-سیلور که همگی با ناهنجاری‌های فیزیکی و بلوغ تاخیری همراه هستند.
عوامل روحی و استرس زا
در صورتی که کودک دچار اختلالات پانیک یا فوبیای اجتماعی شود، سطح هورمون رشد پایین تری خواهد داشت. در واقع اضطراب ناشی از این مشکلات روانی می‌تواند بر ترشح هورمون رشد تاثیر منفی بگذارد. علاوه بر این، کودکانی که در خانواده‌هایی بزرگ می‌شوند که والدینشان دائماً با هم جر و بحث می‌کنند، بسیار کندتر از همسالان خود رشد می‌کنند. البته این وضعیت هیچ آسیب دائمی به کودک نمی زند اما قرار گرفتن مداوم در چنین محیط استرس‌زایی در نهایت می‌تواند منجر به کاهش ترشح هورمون رشد و نهایتا کوتاه‌قدی دائمی شود.
اختلالات رشد مانند توقف رشد در کودکان، چگونه تشخیص داده میشود؟
در حین انجام معاینات منظم کودک و اندازهگیری وزن و قد، ممکن است مشکل توقف رشد تشخیص داده شود. تشخیص قطعی توقف رشد باید توسط متخصص اطفال انجام شود. پزشک در ابتدا در مورد علائم کودک و سوابق پزشکی او سوال می‌کند. همچنین ممکن است پزشک سوالاتی در مورد سوابق پزشکی خانواده نیز سوالاتی بپرسد و کودک را معاینه فیزیکی کند. ممکن است لازم باشد وضعیت کودک شما طی چند ماه به طور منظم بررسی شود.
در صورت لزوم نیز ممکن است انجام آزمایشات زیر تجویز شود:
- آزمایش خون. این آزمایش برای بررسی اختلالات هورمونی، کروموزومی یا سایر اختلالات که می‌توانند باعث توقف رشد در کودک شوند، انجام میشود.
- عکسبرداری اشعه ایکس (رادیولوژی). در این روش از مقدار کمی از پرتوی اشعه ایکس برای ایجاد تصاویری از بافت‌های داخل بدن استفاده میشود. این تصاویر می‌توانند سن استخوانی کودک شما را نشان بدهند. در اغلب موارد در صورتی که کودک دچار مشکلات هورمونی یا تاخیر در بلوغ باشد، سن استخوانی او کمتر از سن تقویمی او است.
روش‌های درمانی موجود برای توقف رشد در کودکان
اگر یک بیماری یا مشکل پزشکی موجب توقف رشد کودک شده باشد، باید در ابتدا این مشکل زمینه ای را برطرف کرد و آن را درمان نمود. پزشک متخصص برای بهبود روند رشد کودک، بهترین روش درمانی را با توجه به وضعیت کودک پیشنهاد می‌دهد. پروسه درمان توقف رشد اغلب شامل موارد زیر میشود:
تزریق هورمون رشد
هدف از درمان کودکان با تزریق هورمون رشد این است که کمبود ترشح این هورمون توسط غده هیپوفیز، جبران شده و به افزایش متابولیسم‌های بدن و روند رشد و بلوغ کمک شود. در این روش، هورمون رشد انسانی با نام rHGH به کودک تزریق میشود. این درمان ممکن است به صورت روزانه یا چند بار در هفته انجام شود. بروز عوارض جانبی ناشی از تزریق هورمون رشد بسیار نادر است؛ اما برخی عوارض احتمالی شامل سردرد، احتباس مایعات در بدن، بدن درد و درد لگن میشود.
هرچه زودتر تزریق هورمون رشد آغاز شود، احتمال اینکه فرزند شما به قد کامل خود در بزرگسالی برسد بیشتر میشود. هرچند روش تزریق هورمون برای همه ی کودکان موثر نیست، اما درصد بسیاری از کودکان در طول پروسه ی درمان، رشد قابل توجهی را تجربه می‌کنند. اگر درمان موفقیت‌آمیز باشد، والدین می‌توانند انتظار داشته باشند که فرزندشان در سال اول ۱۰ سانتی متر یا بیشتر و در دو سال آینده ۷.۵ سانتی متر یا بیشتر رشد کند. سپس سرعت رشد فرزند شما در طول زمان به آرامی کاهش می‌یابد.
تغذیه مناسب برای رشد کودک
کودکان تا رسیدن به سن بلوغ، دوره‌های رشد بسیاری را پشت سر می‌گذارند و در تمامی این دوره‌ها قطعا نیاز بسیار بیشتری به مواد مغذی (حتی بیشتر از بزرگسالان) دارند. کلسیم، منیزیم و پروتئین از جمله مهم‌ترین مواد مغذی هستند که در رشد و نمو سالم کودکان تاثیر دارند.
کلسیم
وقتی به ساختار و استحکام استخوان‌ها و دندان‌ها فکر می‌کنیم، احتمالاً کلسیم اولین ماده معدنی است که به ذهنمان خطور می‌کند. در دوره‌های اوج تغییرات فیزیکی و رشد در کودکان، دریافت کلسیم کافی برای اطمینان از استحکام و تراکم کافی استخوان‌ها بسیار اهمیت دارد. دریافت کلسیم کافی در سنین رشد، برای پیشگیری از ابتلا به پوکی استخوان در مراحل بعدی زندگی حیاتی است. اغلب افراد، انواع لبنیات را تنها منبع غنی کلسیم می‌دانند. این در حالی است که دانه‌های خشخاش، کنجد، بادام، کلم بروکلی و ماهی‌های روغنی مانند ساردین و سالمون نیز منابع بسیار خوبی برای کلسیم هستند. البته خوردن ماهی برای کودکان می‌تواند با خطر گیر کردن تیغ در گلو همراه باشد؛ بنابراین در این مورد، به صلاحدید خود عمل کنید.
منیزیم
بسیاری از افراد تصور می‌کنند که منیزیم ماده ای است که به رشد عضلات کمک می‌کند اما باید بدانید که ۵۰٪ از منیزیم بدن در استخوان‌ها یافت میشود. به طور کلی نقش منیزیم در بدن بسیار مهم است. این ماده در بیش از ۳۰۰ واکنش متابولیک بدن نقش دارد و به بدن ما کمک می‌کند تا بتوانیم از غذاهایی که می‌خوریم، انرژی دریافت کنیم. منیزیم در بسیاری از مواد غذایی موجود است اما موادی که منبع غنی تری از منیزیم هستند ممکن است برای افراد حساس، آلرژی زا باشند. این منابع عبارتند از: اسفناج، دانه کدو تنبل، بادام و آووکادو.
پروتئین
پروتئین یک ویتامین یا ماده معدنی نیست بلکه به اصطلاح یک “درشت مغذی” است. وقتی صحبت از بدن سازی و عضلات بزرگ ورزشکاران این رشته میشود، همه به یاد مکمل پروتئین می‌افتند.
با توجه به نقشی که پروتئین رژیم غذایی در بازسازی و رشد بافت‌های مورد استفاده در عضلات و استخوان‌ها ایفا می‌کند، بسیار مهم است که مطمئن شوید کودک شما پروتئین کافی از غذای خود دریافت می‌کند. منابع غنی و مفید پروتئین عبارتند از: گوشت بدون چربی (گوشت گاو، مرغ، بوقلمون)، تخم مرغ، کینوا، دانه‌ی آمارانت (دانه ی تاج خروس) و عدس.
