تنبلی چشم یا آمبلیوپی نوعی اختلال چشمی است که در اثر ضعیف‌تر شدن یک چشم از چشم دیگر رخ می‌دهد و باعث دید نامناسب چشم ضعیف‌تر در دوران کودکی می‌شود. تقریباً سه درصد کودکان دچار تنبلی چشم هستند و تنبلی چشم شایع‌ترین علت کاهش بینایی و نابینایی است. خوشبختانه به کمک تشخیص زودهنگام و درمان مناسب می‌توان از بروز عوارض و اختلالات بینایی بلندمدت جلوگیری کرد.
در این مقاله بیشتر با تنبلی چشم، نشانه‌ها و روش‌های تشخیص و درمان این اختلال آشنا می‌شوید.
[sv slug=”alert”]برای کسب اطلاعات بیشتر درباره‌ی درمان تنبلی چشم در کودکان و یا برای رزرو نوبت در مطب دکتر نسرین السادات دوامی متخصص کودکان و نوزادان با شماره تلفن ۰۳۱۳۳۳۵۰۱۸۹ تماس حاصل فرمایید.[sv slug=”alert1″]
تنبلی چشم چیست؟
آمبلیوپی زمانی رخ می‌دهد که اختلالی در عملکرد اتصال بین چشم و مغز وجود داشته باشد. مغز نمی‌تواند دید یک چشم را تشخیص بدهد. در نهایت مغز، چشم دچار تاری دید را نادیده می‌گیرد و به چشم “قوی‌تر” تکیه می‌کند، در نتیجه ضعف بینایی چشم ضعیف‌تر بیشتر می‌شود.
تنبلی چشم برخی کودکان به سادگی قابل تشخیص نیست. در واقع حتی خود کودک نیز نمی‌داند که بینایی یک چشمش مختل شده است. بنابراین معاینه چشم زودهنگام و دوره‌ای کودکان بسیار مهم است.
دلایل تنبلی چشم در کودکان
پزشکان از دلیل اکثر موارد تنبلی چشم اطلاع ندارند. در هر حال آمبلیوپی معمولاً به دلیل متفاوت بودن توانایی تمرکز چشم‌ها رخ می‌دهد. در ادامه مشکلات چشمی توضیح داده می‌شود که می‌تواند باعث تنبلی چشم شود.
عیوب انکساری
عیوب انکساری بر چگونگی عبور نور از چشم اثر می‌گذارد و شامل موارد زیر می‌شود:
- نزدیک‌بینی یا میوپی: فرد اشیاء دور را به خوبی نمی‌بیند.
- دوربینی یا هیپروپی: فرد اشیاء نزدیک‌تر را به خوبی نمی‌بیند.
- آستیگماتیسم: تاری دید ناشی از انحنای قرنیه.
استرابیسم یا لوچی
چشم‌ها معمولاً با هم حرکت می‌کنند. اما عدم تعادل در طول عضلات چشم فرد مبتلا به استرابیسم یا لوچی باعث می‌شود که موقعیت دو چشم هم‌تراز نباشد و یک چشم رو به داخل، خارج، بالا یا پایین منحرف شود. استرابیسم که لوچی یا انحراف چشم نیز گفته می‌شود، موجب می‌شود که مغز به یک چشم بیش از دیگری تکیه کند و در نتیجه مشکل تنبلی چشم پیش بیاید.
مشکلات ساختاری
مشکلات ساختاری نیز می‌تواند به تنبلی چشم دامن بزند. از جمله این مشکلات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- کاتاراکت یا آب مروارید: تاری دید ناشی از کدورت عدسی
- افتادگی پلک
- اسکار روی قرنیه
- جراحی کردن یا آسیب‌دیدگی چشم
عامل‌های خطر تنبلی چشم
تنبلی چشم برخی کودکان مادرزادی است، اما بقیه در دوران کودکی به این اختلال مبتلا می‌شوند. خطر ابتلا به تنبلی چشم در کودکانی که عامل‌های خطر زیر را داشته باشند، بیشتر است:
- نوزادان نارس
- نوزادانی که وزن‌شان در زمان تولد کمتر از حد متوسط بوده است
- دچار ناتوانایی‌های رشدی
- دارای سابقه خانوادگی ناراحتی‌های چشمی، تنبلی چشم یا آب مروارید کودکان
تنبلی چشم در صورت درمان نشدن موجب بروز مشکلات بینایی بلندمدت مانند کاهش شدید بینایی چشم درگیر می‌شود.
علائم تنبلی چشم در کودکان
علائم تنبلی چشم در برخی کودکان اصلاً جلب توجه نمی‌کند. نشانه‌ها و علائم زیر معمولاً در کودکان دچار تنبلی چشم مشاهده می‌شود:
- حس عمقی ضعیف
- مشکل در تشخیص دادن دور یا نزدیک بودن شیء
- برخورد کردن به اشیاء، به ویژه از یک سمت
- تفاوت داشتن نزدیک‌بینی یا دوربینی دو چشم
- ترجیح دادن یک سمت بدن
- لوچی چشم‌ها
- افتادگی پلک
- کودک غالباً یک چشمش را می‌بندد
- کودک مرتب چشم‌ها را تنگ می‌کند و از گوشه چشم نگاه می‌کند
- کج کردن سر به یک سمت
آیا می‌توان تنبلی چشم کودکان را اصلاح کرد؟
بله، تشخیص زودهنگام شانس بهبودی کامل را افزایش می‌دهد. بهبود دید چشم تنبل یا ضعیف‌تر معمولاً چند هفته تا چند ماه طول می‌کشد.
تشخیص تنبلی چشم در کودکان
انجمن اپتومتری توصیه می‌کند که غربالگری بینایی نوزادان یک بار قبل از شش ماهگی و بار دوم در سه سالگی انجام شود. بینایی کودک در بازه سنی سه تا پنج سال باید حداقل یک بار کنترل شود. این ارزیابی‌ها به تشخیص زودهنگام تنبلی چشم کمک می‌کند.
چشم‌پزشک تفاوت بینایی دو چشم را در فرایند تشخیص بررسی می‌کند. چشم‌پزشک یک چشم را می‌پوشاند یا پچ روی آن قرار می‌دهد تا بررسی کند که آیا کودک می‌تواند حرکت شیء را با چشم دیگر دنبال کند یا خیر. همچنین چشم‌پزشک نوری را روی چشم کودک می‌تاباند، قطره چشمی برای گشاد کردن مردمک داخل چشمش می‌ریزد و از او می‌خواهد که حروف روی تابلو را بخواند.
همچنین چشم‌پزشک واکنش کودک را وقتی پچ به چشمش زده است، تحت نظر می‌گیرد. برای مثال اگر کودک مشکلی داشته باشد، سعی می‌کند از بالا یا زیر پچ نگاه کند. خردسالان سعی می‌کنند پچ را بردارند یا گریه می‌کنند.
این آزمایش‌ها به تعیین علت اصلی تنبلی چشم در کودکان کمک می‌کند. علت اصلی تنبلی چشم می‌تواند عیوب انکساری، لوچی، آب مروارید یا دیگر اختلال‌های چشمی باشد.
درمان تنبلی چشم در کودکان
روش درمان تنبلی چشم به علت اصلی عارضه بستگی دارد. راهکار اصلاح تنبلی چشم این است که مغز را وادار کرده تا از چشم ضعیف‌تر به روشی کارآمدتر استفاده کند. در ادامه روش‌های مختلف درمان تنبلی چشم در کودکان توضیح داده می‌شود.
پچ چشمی
متخصص پچ چشمی چسب‌دار را روی چشم قوی‌تر کودک می‌زند تا مغز از چشم ضعیف‌تر برای دیدن جهان استفاده کند. به این ترتیب قدرت بینایی چشم ضعیف‌تر به تدریج قوی‌تر می‌شود. برخی کودکان باید پچ را چند ساعت در روز به چشم بزنند، اما عده‌ای باید تمام روز پچ را روی چشم نگه دارند. درمان چند هفته تا چند سال طول می‌کشد.
عینک
عینک عموماً برای رفع عیوب انکساری، مانند نزدیک‌بینی و دوربینی به کار برده می‌شود. عینک برای اصلاح تنبلی چشم ناشی از انحراف چشم نیز کاربرد دارد.
قطره چشم
قطره‌های چشمی مخصوص، دید چشم قوی‌تر را تار می‌کند تا مغز مجبور شود که از چشم ضعیف‌تر استفاده کند. این روش برای درمان تنبلی چشم خردسالانی مفید است که پچ را وقتی تنها باشند، از روی چشم‌شان برمی‌دارند.
جراحی
اگر تنبلی چشم پیامد ابتلا به آب مروارید یا استرابیسم باشد، ممکن است درمان جراحی توصیه شود. شماری از اختلال‌های چشمی مانند بعضی عیوب انکساری را می‌توان با جراحی درمان کرد. نوع جراحی به علت اصلی تنبلی چشم بستگی دارد.
ورزش‌های چشم و بینایی درمانی
ورزش‌های چشم را می‌توان در کنار دیگر روش‌های درمان برای تقویت عضلات چشم و کمک به رشد بینایی انجام داد. بینایی درمانی شامل موارد زیر می‌شود:
- مهارت‌های فضایی شامل هماهنگی چشم و دست
- تطابق تمرکز چشم
- تثبیت یا نگاه خیره
- پرش چشم
- دنبال کردن شامل پیگیری حرکت چشم
- دید دوچشمی برای آن که دو چشم وادار شوند با هم کار کنند
روش‌های درمان فوق بینایی کودک را بسته به شدت تنبلی چشم، ظرف چند هفته تا چند ماه تقویت می‌کند. کودک باید درمان تکمیلی را به منظور پیشگیری از عود تنبلی چشم در سنین بالاتر ادامه بدهد.
والدین چه کاری می‌توانند انجام بدهند؟
رعایت توصیه‌های زیر به بهبود بینایی کودک و حفظ سلامت چشمانش کمک می‌کند:
- مراقبت از چشم: فرزندتان را مرتب برای معاینه چشم نزد چشم‌پزشک ببرید. ویزیت‌های پس از درمان اولیه تنبلی چشم را فراموش نکنید.
- درمان را ادامه بدهید: ممکن است فرزندتان در برابر زدن پچ چشمی یا عینک مقاومت کند، از تقویت مثبت برای تشویق کودک به استفاده از پچ و عینک بهره بگیرید؛ به فرزندتان یاد بدهید که چرا این کار مهم است.
- تمرین‌ها و فعالیت‌هایی را برای تقویت چشم انجام بدهید: با فرزندتان پازل مرتب کنید و کتاب بخوانید. مشارکت والدین کودک را به انجام دادن این فعالیت‌ها تشویق می‌کند. از چشم‌پزشک بخواهید تمرین‌هایی را برای تقویت بینایی چشم ضعیف به شما یاد بدهد.
تنبلی چشم نوعی اختلال چشمی شایع در کودکان است که اکثر دلایل آن را می‌توان به روشی اثربخش درمان کرد. تشخیص زودهنگام به انجام دادن درمان موثر در سن پایین کمک می‌کند، اما درمان نکردن تنبلی چشم خطر کاهش بینایی شدید چشم ضعیف را افزایش می‌دهد. وقتی کودک بزرگ‌تر می‌شود و شروع به خواندن می‌کند، راحت‌تر می‌توانید نشانه‌های تنبلی چشم را تشخیص بدهید. اگر احتمال می‌دهید که فرزندتان دچار تنبلی چشم یا دیگر مشکلات چشمی است، با چشم‌پزشک مشورت کنید.
زمان مراجعه به پزشک
اگر متوجه علائم تنبلی چشم در فرزندتان شدید، به چشم‌پزشک مراجعه کنید. موارد زیر را یادداشت کنید و در زمان مراجعه به پزشک همراه داشته باشید:
- علائم: حتی علائمی که به نظر نامرتبط می‌آید
- داروها، ویتامین‌ها و مکمل‌هایی که کودک مصرف می‌کند و میزان مصرف هر کدام
- اطلاعات پزشکی شامل آلرژی‌ها یا عارضه‌های دیگری که کودک به آن‌ها مبتلا است
- سابقه خانوادگی ناراحتی‌های چشمی مانند تنبلی چشم، آب مروارید یا آب سیاه (گلوکوم)
- سوالاتی که می‌خواهید از متخصص بپرسید
