مسمومیت غذایی در کودکان معمولاً پس از گذشت چند روز بدون نیاز به درمان برطرف می‌شود. با این حال علائم بعضی موارد مسمومیت غذایی بیشتر از چند روز طول می‌کشد یا شدید می‌شود، در این صورت باید به سرعت برای مداخله پزشکی اقدام کرد تا کودک دچار عوارض مسمومیت نشود. بهتر است والدین از راهکارهای موثر برای پیشگیری از مسمومیت غذایی کودکان اطلاع داشته باشند.
در این مقاله با علل احتمالی مسمومیت غذایی در کودکان، علائم، روش‌های تشخیص، درمان، عوارض و پیشگیری موثر از این عارضه آشنا می‌شوید.
[sv slug=”alert”]برای دریافت مشاوره درباره‌ی درمان مسمومیت غذایی در کودکان و یا برای رزرو نوبت در مطب دکتر نسرین السادات دوامی متخصص کودکان و نوزادان با شماره تلفن ۰۳۱۳۳۳۵۰۱۸۹ تماس حاصل فرمایید.[sv slug=”alert1″]
دلایل مسمومیت غذایی در کودکان
مسمومیت غذایی معمولاً به دلیل مصرف مواد غذایی حیوانی آلوده مانند گوشت قرمز، گوشت ماکیان، تخم‌مرغ، فرآورده‌های لبنی و غذاهای دریایی رخ می‌دهد. البته خوردن میوه و سبزی نشسته، آب آلوده و غذای طبخ شده به روش غیربهداشتی نیز می‌تواند باعث مسمومیت غذایی در کودکان شود.
میکروب‌ها می‌توانند مواد غذایی را در طول فرآیند تولید، برداشت، فرآوری، انبار، حمل یا آماده‌سازی آلوده کنند، این آلودگی غالباً از طریق آلودگی متقاطع رخ می‌دهد. در این بخش با چند میکروب شایع مسموم کننده مواد غذایی آشنا می‌شوید:
باکتری‌ها
باکتری‌ها شایع‌ترین میکروب‌هایی هستند که باعث مسمومیت غذایی کودکان می‌شوند. باکتری‌ها در صورتی که دمای مواد غذایی و نوشیدنی‌ها بین ۴ ـ ۶۰ درجه سانتی‌گراد باشد، تکثیر می‌شوند. رشد باکتری‌ها در دمای زیر ۴ درجه سانتی‌گراد کند یا متوقف می‌شود و طبخ غالباً باکتری‌ها را می‌کشد.
- استافیلوکوک اورئوس (استاف): این باکتری معمولاً روی پوست و غالباً داخل بینی و زیربغل زندگی می‌کند. باکتری استاف از طریق تماس با دست فرد آلوده یا عطسه و سرفه فرد آلوده به مواد غذایی منتقل می‌شود.
- سالمونلا: سالمونلا یکی از دلایل اصلی مسمومیت غذایی در کودکان است. سویه‌های متفاوت سالمونلا می‌تواند مواد غذایی حیوانی خام یا نپخته را آلوده کند.
- اشرشیا کلی: اشرشیا کلی به گروهی از باکتری‌ها گفته می‌شود که در روده انسان زندگی می‌کنند. چند سویه اشرشیا کلی باعث ابتلا به بیماری‌های ناشی از مصرف مواد غذایی می‌شود؛ این باکتری عموماً از طریق گوشت چرخ کرده‌ی خوب پخته نشده، آب آلوده، شیر غیرپاستوریزه منتقل می‌شود.
- باکتری شیگلا: باکتری شیگلا باعث ابتلا به عفونت روده‌ای موسوم به شیگلوز می‌شود. شیگلا عموماً از طریق مواد غذایی مانند غذاهای دریایی خام یا خوب نپخته و محصولات خام و فوری آماده مصرف منتقل می‌شود.
- کلستریدیوم بوتولینوم: کلستریدیوم بوتولینوم طبقه‌ای از باکتری‌ها است که برای تکثیر شدن به محیط بدون اکسیژن نیاز دارد. این نوع باکتری سمومی تولید می‌کند که باعث ابتلا به بوتولیسم می‌شود. مصرف غذاهای کنسروی که به درستی آماده‌سازی و تولید نشده باشد، به ویژه سبزیجات با خاصیت اسیدی پایین مانند نخودفرنگی و چغندر و عسل غیرپاستوریزه می‌تواند موجب ابتلا به بوتولیسم شود.
ویروس‌ها
احتمال انتقال ویروس‌ها از طریق آب و غذای آلوده وجود دارد. ویروس‌های وارد شده به بدن به سلول‌های زنده حمله می‌کنند و تکثیر می‌شوند. ویروس‌های بسیاری باعث مسمومیت غذایی می‌شوند که در ادامه با شایع‌ترین آن‌ها آشنا می‌شوید:
- هپاتیت A: ویروس هپاتیت آ (HAV) می‌تواند از دستگاه گوارش به کبد سرایت کند و موجب ابتلا به بیماری ویروسی کبد شود که معمولاً خود به خود برطرف می‌شود. با تزریق واکسن می‌توان از ابتلا به بیماری هپاتیت A پیشگیری کرد.
- نوروویروس: نوروویروس که با نام‌های نورواک یا ویروس نورواک مانند نیز شناخته می‌شود، به گروهی از ویروس‌ها گفته می‌شود که از طریق تماس با سطوح و افراد آلوده منتقل می‌شود. صدف‌های آب آلوده و محصولات خام آماده مصرف می‌توانند ناقل نوروویروس باشند.
- روتاویروس: روتاویروس‌ها میکروارگانیسم‌هایی هستند که موجب ابتلا به بیماری‌های اسهالی شدید و عفونت‌های قابل پیشگیری از طریق واکسیناسیون می‌شوند. روتاویروس در میان نوزادان شایع است. واکسن برای محافظت از نوزادان در برابر ابتلا به اسهال ناشی از آلودگی به روتاویروس در دسترس است.
انگل‌ها
انگل‌ها ارگانیسم‌هایی هستند که از راه تغذیه از ارگانیسم‌های دیگری که به آن‌ها میزبان گفته می‌شود، زنده می‌مانند. هر چند مسمومیت غذایی انگلی شایع نیست، اما احتمال ابتلا به آن وجود دارد و بیماری می‌تواند شدید باشد. توکسوپلاسما گوندی، ژیاردیا و کریپتوزپوریدیوم چند انگل شایعی هستند که می‌توانند وارد بدن کودکان شوند؛ آلودگی به این انگل‌ها در کودکان با سیستم ایمنی ضعیف، مانند کودکان مبتلا به HIV شایع‌تر است.
قارچ‌ها و آلوده کننده‌های دیگری مانند مواد آلرژی‌زا نیز باعث مسمومیت غذایی در انسان‌ها می‌شوند. مصرف بعضی مواد شیمیایی مضر، مانند مواد موجود در قارچ‌های وحشی نیز می‌تواند مسمومیت غذایی را در پی داشته باشد.
نشانه‌ها و علائم مسمومیت غذایی
نشانه‌ها و علائم مسمومیت غذایی به عامل بیماری‌زا بستگی دارد و بسته به شدت عفونت می‌تواند خفیف یا شدید باشد. علائم و نشانه‌های شایع مسمومیت غذایی در کودکان به شرح زیر است:
- دل درد و دل پیچه خفیف تا شدید
- حالت تهوع و استفراغ
- تب خفیف
- اسهال یا شل شدن مدفوع
- سردرد و ضعف عمومی
- بی‌اشتهایی
- کم‌آبی بدن
علائم مسمومیت غذایی مشابه علائم دیگر بیماری‌های گوارشی مانند آنفلوانزای معده است. بنابراین شناسایی علت دقیق مشکل برای برخورداری از درمان مناسب ضروری است.
تشخیص مسمومیت غذایی
اکثر موارد مسمومیت غذایی را می‌توان بر اساس علائم کودک تشخیص داد. پزشکان آزمایش‌های زیر را برای تعیین علت دقیق مسمومیت و تعیین عوارض انجام می‌دهند:
- معاینه بالینی: پزشک محل دل درد را معاینه می‌کند، درباره غذاهایی که بیمار به تازگی مصرف کرده است، سوال می‌کند و علائم حیاتی مانند فشار خون و نبض را اندازه‌گیری می‌کند.
- آزمایش خون: آزمایش خون به تشخیص عفونت یا نشانه‌های عوارضی مانند کم‌آبی کمک می‌کند. همچنین آزمایش خون برای تشخیص افتراقی احتمال ابتلا به مشکلات یا عفونت‌های دیگر مفید است.
- آزمایش مدفوع: آزمایش مدفوع وجود ویروس‌ها، باکتری‌ها یا انگل‌ها را نشان می‌دهد. برای مثال وجود خون در مدفوع علامت عفونت باکتریایی یا انگلی است.
عوارض مسمومیت غذایی در کودکان
مسمومیت غذایی به ندرت موجب بروز عوارض جدی می‌شود. اکثر موارد مسمومیت غذایی بدون به جا گذاشتن عوارض بلندمدت برطرف می‌شود. با این حال بعضی موارد مسمومیت غذایی موجب بروز عوارض زیر می‌شود:
- کم‌آبی: کم‌آبی شایع‌ترین عارضه مسمومیت غذایی است. استفراغ مکرر و اسهال مداوم تعادل مایعات و الکترولیت‌ها را به هم می‌زند و باعث کم‌آبی بدن می‌شود. با جایگزین کردن مایعات و مواد معدنی از دست رفته می‌توان از کم‌آبی بدن جلوگیری کرد. کم‌آبی غالباً خفیف است، اما بیمار در صورت کم‌آبی شدید باید به منظور پیشگیری از بروز عوارضی مانند آسیب دیدن اندام‌ها بستری شود.
- سندرم همولیتیک اورمیک: این سندرم یکی از عوارض نادر کلیوی است که بالاترین درصد شیوع را در خردسالان زیر پنج سال دارد. عفونت اشرشیا کلی دلیل ابتلا به این عارضه است، هرچند ویروس‌ها و باکتری‌های دیگر نیز می‌توانند عامل ابتلا به آن باشند. گلبول‌های قرمز در اثر ابتلا به سندرم همولیتیک اورمیک سیستم تصفیه کلیه را تخریب و مسدود می‌کنند، در نتیجه عملکرد کلیه مختل می‌شود یا کلیه در موارد شدید آسیب می‌بیند.
- سندرم گیلن ـ باره: سندرم گیلن ـ باره یکی دیگر از اختلال‌های نادری است که به دلیل ابتلا به عفونت ناشی از باکتری‌های کامپیلوباکتر بروز می‌یابد. سیستم ایمنی بدن در اثر ابتلا به این عارضه به بخش‌هایی از سیستم عصبی محیطی حمله می‌کند. در نتیجه، هماهنگ شدن عضلات بدن با مغز دشوار می‌شود و برخی بیماران به همین دلیل دچار فلج موقت می‌شوند.
- عوارض واکنشی: ممکن است مسمومیت غذایی بر دیگر بخش‌های بدن اثر بگذارد و به علائم دیگری مانند التهاب مفصل، پوست و چشم دامن بزند. کودکان در موارد نادر دچار سندرم روده التهابی می‌شوند. اکثر علائم بنا به نظر متخصصان پیامد ضعیف بودن سیستم ایمنی و کمبود مواد مغذی پس از مسمومیت غذایی است.
با تشخیص و درمان به موقع می‌توان از بروز عوارض پیشگیری کرد و سلامت دستگاه گوارش را پس از مسمومیت غذایی حفظ کرد.
درمان مسمومیت غذایی در کودکان
اگر علائم خفیف باشد، مسمومیت غذایی را می‌توان در خانه درمان کرد. اکثر کودکان سلامت خود را ظرف چند روز و بدون مداخله پزشکی بازمی‌یابند. علائم شدید به درمان‌های زیر نیاز دارد:
- جایگزینی مایعات و الکترولیت‌های از دست رفته: باید مایعات و الکترولیت‌های از دست رفته را جایگزین کرد، تا کودک دچار کم‌آبی نشود. آب نارگیل، آب لیمو، سوپ رقیق و بدون ادویه، سوپ و عصاره رقیق می‌تواند مفید باشد. محلول‌های خوراکی برای جبران کم‌آبی (ORS) مانند پدیالیت را پس از مشورت با پزشک می‌توانید به فرزندتان بدهید.
- تغییر در رژیم غذایی: برخی کودکان موقتاً به دلیل مسمومیت غذایی بی‌اشتها می‌شوند. در هر حال بلافاصله پس از بازیابی اشتها باید غذاهای سهل‌الهضمی مانند برنج، نان تست و موز به کودک بدهید تا دستگاه گوارش او تحریک نشود. همچنین مواد غذایی مانند نوشیدنی‌های کافئین‌دار به فرزندتان ندهید، چون این مواد علائم مسمومیت غذایی را تشدید می‌کند و فرایند التیام یافتن دستگاه گوارش را مختل می‌کند. همچنین اجازه بدهید که فرزندتان حتی‌الامکان استراحت کند تا انرژی از دست رفته را بازیابد و دوران نقاهت را سریع‌تر پشت سر بگذارد.
- آنتی بیوتیک: اگر علائم استمرار داشته باشد یا شدید شود، پزشک آنتی بیوتیک یا داروهایی را برای نابود کردن باکتری‌ها یا انگل‌ها تجویز می‌کند. پزشکان گاهی مصرف پروبیوتیک‌ها را برای درمان اسهال و کمک به هضم غذا توصیه می‌کنند.
اغلب کودکان دچار عوارض و علائم شدید باید برای درمان در بیمارستان بستری شوند.
مسمومیت غذایی ویروسی را نمی‌توان با آنتی بیوتیک درمان کرد و باید صبر کنید تا سیستم ایمنی بدن عفونت را از بین ببرد. مراقبت حمایتی از کودک شامل تأمین آب بدن و استراحت در چنین مواردی ضروری است. اگر می‌خواهید درمان‌های خانگی یا طب جایگزین را امتحان کنید، حتماً ابتدا با پزشک مشورت کنید.
پیشگیری از مسمومیت غذایی در کودکان
بهترین راه برای پیشگیری از مسمومیت غذایی این است که بهداشت فردی و بهداشت مواد غذایی را به بهترین وجه رعایت کنید و از مصرف نوشیدنی‌ها و مواد غذایی ناسالم خودداری کنید. مرکز کنترل و پیشگیری بیماری‌ها چهار گام ساده زیر را برای پیشگیری از مسمومیت غذایی کودکان در خانه توصیه می‌کند.
تمیز بودن
به فرزندتان یاد بدهید که دست‌هایش را قبل از غذا خوردن ۲۰ ثانیه با آب و صابون بشوید. همچنین به فرزندتان بگویید که وقتی شستن دست ممکن نیست، چطور باید از محلول ضدعفونی کننده دست استفاده کند. شستن دست‌ها قبل و بعد از تهیه غذا ضروری است. ظروف آشپزخانه، چاقو، تخته خرد کردن گوشت و سبزیجات و پیشخوان آشپزخانه را با آب داغ و صابون بشویید. سطوح دیگری، مانند در یخچال را که مرتباً لمس می‌کنید، با محلول ضدعفونی کننده سطوح تمیز کنید. میوه و سبزی را با آب خالی بشویید و اگر بریدگی یا زخم بازی روی دست دارید، بدون دستکش به مواد غذایی دست نزنید.
جداسازی
تخم مرغ، غذاهای دریایی، گوشت ماکیان و گوشت قرمز خام را جدا از مواد غذایی دیگر نگهداری کنید. بهترین کار این است که این مواد را در ظروف دربسته در پایین‌ترین قسمت یخچال بگذارید تا آب‌شان روی مواد غذایی دیگر نریزد. از چاقو، ابزار و تخته جداگانه برای گوشت قرمز، گوشت ماکیان و غذاهای دریایی استفاده کنید. گوشت قرمز و گوشت ماکیان خام را به آرامی زیر آب جاری شیر بشویید تا آب روی سطوح اشپزخانه نپاشد.
طبخ
مواد غذایی خام، به ویژه گوشت قرمز، گوشت ماکیان و غذاهای دریایی را کاملاً بپزید تا پاتوژن‌های مضرشان از بین برود. از دماسنج آشپزخانه استفاده کنید تا از طبخ کامل غذاها مطمئن شوید. برای مثال دمای ایده‌آل برای پخت مناسب گوشت چرخ کرده ۷۱ درجه سانتی‌گراد است. گوشت گوساله، گاو و بره معمولاً در دمای ۶۳ درجه سانتی‌گراد به خوبی می‌پزد. هنگام دوباره گرم کردن غذا دقت کنید که تمام غذا گرم شود و غذا را با قاشق تمیز هم بزنید. باقیمانده غذای دوباره گرم شده را دور بزنید.
سرد و منجمد کردن
مواد غذایی را برای جلوگیری از رشد باکتری‌ها در دمای مناسب نگهداری کنید. دمای یخچال را روی ۴ درجه سانتی‌گراد و دمای فریزر را روی ۱۸ – درجه یا کمتر تنظیم کنید. مواد غذایی فاسد شدنی را ظرف یک تا دو ساعت پس از خرید در یخچال بگذارید. هرگز یخ مواد غذایی منجمد را روی پیشخوان و در دمای آشپزخانه آب نکنید؛ در عوض آن‌ها را در یخچال، آب سرد یا ماکروویو یخ‌زدایی کنید. باقیمانده غذا را ظرف چند ساعت در یخچال بگذارید.
هنگام بسته‌بندی مواد غذایی روی آن تاریخ بزنید تا متوجه گذشتن تاریخ انقضایشان بشوید. غذاهای بسته‌بندی شده را که ظرف‌شان آسیب دیده یا کنسروهای با قوطی باد کرده یا فرورفته را مصرف نکنید، چون این مواد غذایی به احتمال زیاد آلوده است.
مسمومیت غذایی نوعی بیماری ناشی از مصرف مواد غذایی است که از طریق مصرف نوشیدنی و مواد غذایی آلوده منتقل می‌شود. اکثر موارد مسمومیت غذایی ظرف چند روز بدون درمان برطرف می‌شود. تأمین آب بدن، استراحت فراوان و مصرف مواد غذایی زودهضم مانند سوپ و عصاره کمک می‌کند تا کودک دچار کم‌آبی نشود؛ با این حال برخی کودکان به مداخله پزشکی نیاز پیدا می‌کنند. رعایت بهداشت مواد غذایی بهترین راه برای پیشگیری از مسمومیت غذایی در کودکان است.
زمان مراجعه به پزشک
کودکان زیر پنج سال و کودکان دارای سیستم ایمنی ضعیف به محض شروع علائم مسمومیت غذایی باید توسط پزشک معاینه شوند. اگر در کودکان بزرگتری که بیماری خاصی ندارند، نشانه‌ها و علائم زیر را مشاهده کردید، حتماً به پزشک مراجعه کنید:
- ناراحتی شکمی شدیدی که حتی پس از اجابت مزاج برطرف نمی‌شود.
- ناتوانی در هضم غذا و استفراغ مکرری که بیش از ۱۲ ساعت طول کشیده باشد.
- تب ۳۸ درجه سانتی‌گراد یا بالاتر
- اسهال یا استفراغ خونی
- کم‌آبی شدید، درد عضلانی و لرز
- تپش قلب و مشکل تنفسی
- سرگیجه، تاری دید یا گزگز بازوها
- کم شدن ادرار
