مشکل عدم تحمل لاکتوز زمانی پیش می‌آید که بدن نتواند لاکتوز را به راحتی هضم یا تجزیه کند. لاکتوز قند موجود در شیر و فراورده‌های لبنی است. کودکان دچار مشکل عدم تحمل لاکتوز پس از مصرف لبنیات با علائم ناخوشایندی مانند اسهال، نفخ و باد شکم روبه‌رو می‌شوند. تشخیص دادن این که آیا نوزاد یا کودک دچار علائم عدم تحمل لاکتوز است یا به شیر آلرژی دارد، دشوار است. در ادامه پاسخ پرسش‌های متداول والدین را دربارۀ علائم شایع عدم تحمل لاکتوز، تشخیص این مشکل و روش‌های درمان آن را می‌خوانید.
لاکتوز چیست؟
لاکتوز به قند موجود در خوراکی‌هایی مانند شیر و لبنیات از قبیل پنیر، ماست و بستنی گفته می‌شود که بسیاری از کودکان آنها را دوست دارند. البته لاکتوز در خوراکی‌های بسیار دیگری مانند نان، غلات صبحانه و غذاهای کنسروی یا منجمد نیز وجود دارد.
بخش اعظم فرایند هضم غذا و جذب مواد مغذی در روده کوچک انجام می‌شود، آنزیمی به نام لاکتاز در روده کوچک وجود دارد که لاکتوز را تجزیه می‌کند. وقتی لاکتوز مصرف می‌کنیم، آنزیم لاکتاز لاکتوز را به دو قند ساده گلوکز و گالاکتوز تجزیه می‌کند. سپس روده‌ها این قندهای ساده را جذب می‌کنند. چنانچه میزان آنزیم لاکتاز کم شود یا اصلاً لاکتازی وجود نداشته باشد، بدن نمی‌تواند لاکتوز را هضم یا جذب کند. جذب نشدن لاکتوز منجر به بروز علائمی می‌شود که به مجموعه آنها عدم تحمل لاکتوز می‌گویند.
لاکتوز به جز شیر در چه خوراکی‌های دیگری وجود دارد؟
لاکتوز در بسیاری از خوراکی‌ها و بعضی داروها وجود دارد. همچنین کارخانه‌های تولیدی غالباً شیر و لبنیات را به غذاهای کنسروی، منجمد، آماده و بسته‌بندی شده اضافه می‌کنند. افرادی که پس از مصرف مقدار کمی لاکتوز دچار علائم گوارشی می‌شوند باید در مصرف بسیاری از غذاها که حتی حاوی مقدار اندکی لاکتوز هستند احتیاط کنند.
پیش از خرید و مصرف مواد خوراکی اطلاعات تغذیه‌ای درج شده روی برچسب بسته‌بندی را مطالعه کنید تا از منابع احتمالی لاکتوز در آنها آگاه شوید. اگر نام هر یک از مواد غذایی زیر روی برچسب آمده باشد، آن خوراکی حاوی لاکتوز است:
- شیر
- لاکتوز
- کشک
- سرشیر
- لبنیات
- شیر خشک
- پودر شیر خشک بدون چربی
تفاوت بین عدم تحمل لاکتوز و حساسیت به شیر
بسیاری از والدین عدم تحمل لاکتوز را با حساسیت به شیر اشتباه می‌گیرند. این دو عارضه علی‌رغم داشتن علائم مشابه کاملاً با هم تفاوت دارند. عدم تحمل لاکتوز مشکلی گوارشی است، حال آن که حساسیت به سیستم ایمنی بدن مربوط می‌شود. بنابراین هر چند عدم تحمل لاکتوز موجب ناراحتی شدید می‌شود، اما بروز واکنش‌های خطرناک و مرگباری مانند آنافیلاکسی را در پی ندارد.
حساسیت به شیر معمولاً در سال اول زندگی، یعنی زمانی که سیستم گوارشی نوزاد هنوز نابالغ است، مشخص می‌شود. عدم تحمل لاکتوز ممکن است از کودکی تا نوجوانی شروع شود و در دوران بزرگسالی قابل توجه شود.
دلایل عدم تحمل لاکتوز در کودکان
عدم تحمل لاکتوز هم در کودکان و هم در بزرگسالان مشاهده می‌شود. علل شایع عدم تحمل لاکتوز به شرح زیر است:
- عفونت یا بیماری گوارشی
- آسیب دیدن روده کوچک
- سابقه خانوادگی عدم تحمل لاکتوز. گاهی اوقات تولید آنزیم لاکتاز در بدن به تدریج کمتر می‌شود. ممکن است علائم در دوران نوجوانی یا بزرگسالی بروز یابد.
- نوزادان نارس؛ عدم تحمل لاکتوز ناشی از زایمان زودرس غالباً مشکلی موقتی است.
در موارد بسیار نادر مشاهده شده است که بدن نوزاد از همان بدو تولد نمی‌تواند لاکتاز تولید کند.
علائم اصلی عدم تحمل لاکتوز
علائم عدم تحمل لاکتوز به میزان لاکتوز مصرفی بستگی دارد. هر چه کودک لاکتوز بیشتری مصرف کند، دچار علائم بیشتری می‌شود. علائم عدم تحمل لاکتوز ظرف چند دقیقه تا چند ساعت پس از مصرف شیر و لبنیات بروز می‌یابد و بسته به میزان مصرف و شدت عدم تحمل لاکتوز از خفیف تا شدید متغیر است. علائم اصلی عدم تحمل لاکتوز به شرح زیر است:
- حالت تهوع
- دل درد، دل پیچه و نفخ
- مدفوع شل و باد شکم
- اسهال آبکی همراه با باد شکم
از کجا می‌توانم بفهمم که فرزندم مشکل عدم تحمل لاکتوز دارد؟
یک راه برای آن که متوجه شوید آیا فرزندتان در هضم لاکتوز مشکل دارد یا خیر، این است که لبنیات را به مدت دو هفته از برنامه غذایی فرزندتان حذف کنید و بررسی کنید که آیا علائم‌اش بهبود می‌یابد یا خیر. لبنیات را پس از دو هفته در مقادیر اندک به رژیم کودک اضافه کنید و دقت کنید که آیا علائم عود می‌کند. متخصص اطفال نیز می‌تواند تست تنفسی هیدروژن را برای تشخیص عدم تحمل لاکتوز انجام دهد.
درست است که عدم تحمل لاکتوز گاهی اوقات یکی از عوارض جانبی موقتی بیماری‌های کودکان است؟
بله، عدم تحمل لاکتوز گاهی اوقات به طور موقتی پس از عفونت ویروسی بروز می‌یابد، به همین دلیل است که گفته می‌شود در زمان دچار شدن به ناراحتی‌های معده از مصرف شیر پرهیز کنید. همچنین عارضه‌هایی مانند بیماری سلیاک که باعث التهاب روده‌ها می‌شود ممکن است با عدم تحمل لاکتوز همراه باشد.
نوزادان نیز دچار عدم تحمل لاکتوز می‌شوند؟
عدم تحمل لاکتوز در نوزادان چندان شایع نیست و در کودکانی که نارس نبوده‌اند، عموماً پس از سه سالگی مشاهده می‌شود. لاکتاز در زمان تولد در روده تمام نوزادان وجود دارد. وقتی نوزاد بزرگ‌تر می‌شود، آنزیم لاکتاز کمتر می‌شود.
- احتمال ابتلای نوزادان نارس به نوعی از عدم تحمل لاکتوز به نام کمبود لاکتاز رشدی بیشتر است. این عارضه معمولاً موقتی است و کمی بعد از تولد برطرف می‌شود. با این حال اکثر نوازدان نارس می‌توانند شیر مادر و شیرخشک حاوی لاکتوز را بدون مشکل مصرف کنند.
- کمبود لاکتاز مادرزادی: این عارضه بسیار نادر است. نوزادان مبتلا به کمبود لاکتاز مادرزادی نمی‌توانند لاکتوز موجود در شیر سینه مادر یا شیر خشک را تجزیه کنند. ژن‌های به ارث برده شده از والدین عامل ابتلا به این اختلال است. این نوع عدم تحمل لاکتوز موجب اسهال شدید می‌شود و اگر شیر خشک بدون لاکتوز به نوزاد داده نشود، نوزاد دچار کم آبی شدید و کاهش وزن می‌شود.
اگر مادر مشکل عدم تحمل لاکتوز داشته باشد، می‌تواند به فرزندش شیر بدهد؟
مادران دچار عدم تحمل لاکتوز هیچ مشکلی برای شیر دادن به فرزندشان ندارند. شیردهی خطر ابتلا به عدم تحمل لاکتوز را در نوزاد افزایش نمی‌دهد، به علاوه تغذیه با شیر مادر برای نوزاد بسیار مفید است.
چنانچه فرزندم کلسیم کافی را به دلیل کاهش دریافت مقدارشیر یا کمبود لاکتوز در رژیم غذایی دریافت نکند، چه کاری باید انجام دهم؟
اگر فرزندتان مشکل عدم تحمل لاکتوز دارد می‌تواند همچنان لبنیات بدون لاکتوز مانند شیر، پنیر یا ماست بدون لاکتوز مصرف کند که همگی منابع غنی کلسیم هستند. همچنین فرزندتان می‌تواند کلسیم لازم را از سبزیجات با برگ سبز تیره مانند اسفناج، بروکلی و کلم کیل، آجیل (بادام)، لوبیا (لوبیا سفید)، ماهی (ساردین و سالمون) و آب پرتقال غنی شده با کلسیم دریافت کند. اگر فکر می‌کنید که فرزندتان کلسیم کافی را از رژیم غذایی دریافت نمی‌کند، با متخصص اطفال درباره مصرف مکمل کلسیم مشورت کنید.
آیا شیر سویا یا شیر بادام می‌تواند جایگزین مناسبی برای مصرف شیر در کودکان دچار عدم تحمل لاکتوز باشد؟
جایگزین‌های بسیاری برای شیر از قبیل شیر سویا، بادام، برنج، جو دوسر و شاهدانه وجود دارد که برای کودکان دچار مشکل عدم تحمل لاکتوز مناسب است. شیر سویا به دلیل غنی بودن از کلسیم و پروتئین جایگزین محبوبی برای شیر است. شیر بادام نیز پرطرفدار است و مصرف آن برای کودکان دچار عدم تحمل لاکتوز یا دارای حساسیت به پروتئین شیر گاو خطری ندارد. البته هر چند بادام منبع خوبی برای دریافت کلسیم است، مقدار پروتئین و کالری‌های آن از شیر گاو کمتر است. پیش از مصرف جایگزین‌های شیر حتماً با متخصص اطفال درباره انتخاب بهترین جایگزین شیر مشورت کنید.
تشخیص عدم تحمل لاکتوز
متخصص اطفال پرونده پزشکی کودک، سابقه خانوادگی و برنامه غذایی کودک را برای تشخیص عدم تحمل لاکتوز بررسی می‌کند و از والدین می‌خواهد که علائم فرزندشان را توضیح بدهند.
- گاهی اوقات تست تنفسی هیدروژن برای تشخیص عدم تحمل لاکتوز انجام می‌شود. کودک برای انجام این آزمایش در محفظه‌ای نفس می‌کشد که میزان هیدروژن موجود در تنفس را قبل و بعد از نوشیدن مایعی که حاوی مقدار مشخصی لاکتوز است، اندازه‌گیری می‌کند. در حالت عادی پس از نوشیدن و هضم مایع حاوی لاکتوز فقط مقدار اندکی هیدروژن در تنفس فرد قابل تشخیص است. بنابراین افزایش میزان هیدروژن را می‌توان به عنوان مثبت بودن نتیجۀ آزمایش تلقی کرد.
- متخصص اطفال اسیدی بودن مدفوع نوزادان و خردسالانی را که نمی‌توانند تست تنفسی هیدروژن را به خوبی انجام بدهند، آزمایش می‌کند. مدفوع اسیدی (pH پایین) علامت جذب نامناسب لاکتوز است. در نوع دیگری از آزمایش مدفوع (مواد احیاء کننده یا reducing substances) وجود گلوکز در مدفوع بررسی می‌شود، وجود گلوکز در مدفوع به معنای لاکتوز هضم نشده است.
- اگر علائم فرزندتان برطرف نشود کودک برای ارزیابی بیشتر به متخصص گوارش اطفال معرفی می‌شود. متخصص گوارش اطفال با توجه به شدت علائم ممکن است اندوسکوپی را برای اندازه‌گیری مستقیم میزان لاکتاز در روده انجام بدهد. اندوسکوپی همراه با نمونه‌برداری (بیوپسی) انجام می‌شود.
درمان عدم تحمل لاکتوز
درمان عدم تحمل لاکتوز به شدت علائم کودک بستگی دارد. برخی کودکان مبتلا به این عارضه می‌توانند کمی لبنیات مصرف کنند، بدون آن که دچار علائم شوند.
- متخصصین اطفال مصرف مکمل آنزیم لاکتاز را برای تسکین علائم ناشی از مصرف فراورده‌های حاوی لاکتوز توصیه می‌کنند؛ این مکمل را می‌توانید بدون نسخه از داروخانه تهیه کنید.
- اگر علائم فرزندتان شدید باشد و لازم باشد که لاکتوز را کاملاً از رژیم غذایی‌اش حذف کنید، متخصص اطفال شما را به متخصص تغذیه معرفی می‌کند. چون لبنیات منبع غنی کلسیم و ویتامین دی است که مورد نیاز تمام کودکان است، متخصص تغذیه غذاهای دیگری را برای تأمین این مواد مغذی مهم توصیه می‌کند و مکمل‌های ویتامین مناسب را پیشنهاد می‌دهد.
آیا عدم تحمل لاکتوز مشکلی مادام‌العمر است؟
بعضی موارد عدم تحمل لاکتوز مانند زمانی که عارضه پس از عفونت ویروسی شروع می‌شود یا پیامد ابتلا به عارضه‌های دیگری مانند سلیاک است، موقتی است. برای مثال میزان لاکتاز پس از درمان سلیاک به بازه نرمال برمی‌گردد و کودک می‌تواند لاکتوز را در رژیم غذایی‌اش تحمل کند. البته عدم تحمل لاکتوز عموماً عارضه‌ای مزمن است و بسیاری از کودکان بزرگ‌تر و بزرگسالان مجبور می‌شوند که لاکتوز را از رژیم غذایی‌شان حذف کنند تا دچار علائم ناخوشایند نشوند.
